біяграфія
Імя акадэміка Сахарава знаёма кожнаму, незалежна ад роду дзейнасці. Надзвычай шырокі кругагляд вучонага і сфера навуковых інтарэсаў абумовілі не толькі мноства карысных навуковых адкрыццяў, але і актыўную грамадска-палітычную пазіцыю Андрэя Дзмітрыевіча.
У асноўным Сахарава ведаюць як вынаходніка вадароднай бомбы. А вось пра яго ўдзел у выкрыцці палітыкі па пераследу генетыкаў (так званай «лысенковщины») у падставе «Маскоўскага Камітэта правоў чалавека» мала хто чуў, як і пра тое, што ён стаў уладальнікам Нобелеўскай прэміі за ўклад у справу ўмацавання міру.
Магчыма, гэтак актыўная грамадзянская пазіцыя, а таксама шырокае кола інтарэсаў абумовілі геніяльныя адкрыцці і вынаходствы навукоўца. Хоць сам ён любіў падкрэсліваць важнасць жонкі, якая натхняла яго на вынаходніцтвы.
Дзяцінства і юнацтва
Цукроў Андрэй Дзмітрыевіч нарадзіўся ў Маскве 21 мая 1921 года. Дзед па бацькавай лініі Іван Мікалаевіч Сахараў вырас у сям'і святара, а сам стаў юрыстам. Справа дзеда працягнуў і бацька будучыні навукоўца Дзмітрый Іванавіч. Ён удзельнічаў у палітычных мітынгах, за што апынуўся ў спісе студэнтаў, выключаных з Маскоўскага універсітэта.
Калі ж Дзмітрый Іванавіч пасталеў, ажаніўся на Кацярыне Аляксееўне. Ён уладкаваўся выкладчыкам фізікі спачатку ў маскоўскую гімназію, а затым у Камуністычны універсітэт, які рыхтаваў кадры для партыйнай адміністрацыі. Жонка яго, Кацярына Аляксееўна (у дзявоцтве Софиано), родам з сям'і ваенных грэцкага паходжання.
Андрэй Дзмітрыевіч успамінаў, што сэрцам сям'і і захавальнікам ачага стала яго бабуля па лініі бацькі Марыя Пятроўна. Бацька быў захоплены навукай, што не магло не перадацца Андрэю і яго брату, а ў вольны час музыцыраваў. Сям'я жыла ў камунальнай кватэры разам з блізкімі і далёкімі сваякамі.
Спачатку хлопчык атрымліваў хатнюю адукацыю, толькі ў 7 класе ён адправіўся ў школу. Нягледзячы на замкнёнасць Андрэя і нежаданне мець зносіны са аднагодкамі, таварышы запрасілі яго ў матэматычны гурток, спачатку школьны, а затым функцыянаваць пры Маскоўскім універсітэце.
Хоць юнак і апынуўся паспяховы ў матэматыцы, задачы ён часцяком вырашаў правільна, але інтуітыўна, не маючы выразнага тлумачэння. Таму ў 10 класе Андрэй пакінуў матэматычны гурток і заняўся фізікай. Падрабязнасці юнацтве Сахарава сталі вядомыя з успамінаў вучонага Аківа Майсеевіча Яглома, які вучыўся разам з Андрэем Дзмітрыевічам.
Улічваючы інтарэсы маладога чалавека, а таксама захопленасць фізікай яго бацькі, Андрэй паступіў у Маскоўскі дзяржаўны ўніверсітэт на фізічны факультэт. Тады ж пачалася вайна, таму студэнтаў эвакуіравалі ў бяспечны Ашхабад. Паўгода пасля заканчэння універсітэта малады Сахараў працаваў у невялікім мястэчку ва Уладзімірскай вобласці па размеркаванні, а затым нарыхтоўваў лес ля вёскі Мелекесс (сучасны Дзімітраўграда, Ульянаўская вобласць).
Ўбачанае Андрэем у той перыяд (цяжкае жыцьцё простага народа) пакінула глыбокі след у душы маладога Сахарава. Займаючыся цяжкай працай, малады чалавек вельмі хацеў быць карысным фронце і атрымаў патэнт на вынайдзены ім прыбор кантролю сардэчнікаў бранябойных снарадаў.
фізіка
Напярэдадні 1945 году Андрэй Сахараў прыняў рашэнне звязаць сваё жыццё з навукай і паступіў у аспірантуру Фізічнага інстытута. Навуковым кіраўніком маладога вучонага стаў Ігар Яўгенавіч Тамм. Праз тры гады Сахараў абараніў кандыдацкую дысертацыю на тэму «Да тэорыі ядзерных пераходаў тыпу 0 → 0».
Затым Андрэй па пратэкцыі навуковага кіраўніка пачаў працу ў Маскоўскім энергетычным інстытуце, дзе маладога вучонага прыцягнулі да сакрэтных навуковых распрацоўках, што тычацца перспектыў стварэння тэрмаядзернага зброі. Улічваючы стан халоднай вайны і гонкі ўзбраенняў з ЗША, праца Сахарава ўяўляла сапраўды велізарны навуковы і практычны цікавасць.
У 1950 году Сахараў з навуковым кіраўніком Тамі распрацавалі тэорыю магнітнага тэрмаядзернага рэактара, які расчыняе спецыфіку тэрмаядзернага сінтэзу. Гэта адкрыццё дапамагло Андрэю напісаць доктарскую дысертацыю ў адносна раннім узросце - навукоўцу ледзь споўнілася 32 гады. Тады ж за ўклад у навуку Сахарава прызналі Героем Сацыялістычнай Працы.
Распрацоўкі Андрэя Дзмітрыевіча дазволілі ў Савецкага Саюза не саступіць амерыканцам у стварэнні ядзернай зброі. Хоць у задумах Сахарава яго распрацоўкі павінны былі служыць выключна мірным мэтам - вучоны меркаваў выкарыстоўваць магчымасць ядзернага сінтэзу для вынаходкі паліва для атамных электрастанцый.
Затым ужо Сахарава перавялі ў спецыялізаваную засакрэчаную лабараторыю, дзе шэраг выбітных навукоўцаў працаваў над стварэннем звышмагутныя зброі для ўраўнаважвання сіл дзяржаў - сусветных лідэраў. Андрэй Дзмітрыевіч доўгі час верыў, што працуе на карысць захавання міру.
У 1952 году ЗША правялі першыя выпрабаванні тэрмаядзернага зброі на востраве, размешчаным у Ціхім акіяне. У адказ СССР інтэнсіфікаваў навуковыя распрацоўкі ўласнага зброі такога тыпу, выпрабаванні якога прайшлі 12 жніўня 1953 гады ў раёне горада Сяміпалацінск (цяпер горад Сем'яў, тэрыторыя сучаснага Казахстана). Выпрабаванні, якія прайшлі пад наглядам амерыканцаў, ўяўлялі сабой толькі пошук зброі, яны даследавалі прынцып дзеяння працэсаў тэрмаядзернага сінтэзу, а Савецкі Саюз, хоць і са спазненнем на год, стварыў паўнавартасную тэрмаядзерную бомбу.
Першая вадародная бомба, вырабленая ў СССР і названая РДС-6с, стала вынікам шматгадовых даследаванняў Андрэя Сахарава, аднак мела шэраг істотных недахопаў, якія патрабавалі далейшых даследаванняў і удасканаленняў. Наступную увасобленую Андрэем Дзмітрыевічам канструкцыю неафіцыйна сталі называць «Сахараўскія слойка», паколькі канструкцыя бомбы ўяўляла сабой зарад, які складаецца з атамных, радыеактыўных элементаў, акружаны пластамі цяжкіх элементаў.
Працуючы над стварэннем тэрмаядзернай бомбы, Сахараў адначасова чытаў курс лекцый па ядзернай фізіцы ў Маскоўскім энергетычным інстытуце. За распрацаваныя ім канструкцыі вадароднай бомбы Сахараў ў 1953 годзе ўдастоены звання акадэміка. Не апошнюю ролю ў гэтым сыграў вядомы вучоны-фізік Ігар Васільевіч Курчатаў.
Нягледзячы на пэўны ўзровень сацыяльнай ізаляцыі, у якой жыў і працаваў Андрэй Дзмітрыевіч, ён скрупулёзна сачыў за апошнімі навуковымі дасягненнямі ў іншых галінах навукі. Так Сахараў увайшоў у лік навукоўцаў, якія падпісалі ліст, накіраванае ў Палітычнае бюро Цэнтральнага камітэта Камуністычнай партыі Савецкага Саюза.
У лісце выказвалася занепакоенасць лепшых розумаў краіны станам развіцця біялогіі ў СССР, а менавіта генетыкі. Вынікам ліста стала адхіленне Трафіма Дзянісавіча Лысенка ад навуковай дзейнасці. Улічваючы, што праца Лысенка стала прычынай адставання СССР ад сусветнай навукі, ўклад Сахарава і іншых вучоных у развіццё генетыкі складана пераацаніць.
Грамадскі і палітычны дзеяч Валянцін Міхайлавіч Фалін у сваіх успамінах распавядае, што Сахараў ўжо пасля праведзеных выпрабаванняў вадароднай бомбы раптам усвядоміў пагрозу гэтага тыпу зброі для цывілізацыі, насельніцтва Зямлі і экалогіі.
У жніўні 1963 года акадэмік Сахараў ўпершыню ў сваёй біяграфіі адкрыта выступіў супраць распрацоўкі і выпрабаванняў ядзернай зброі, ініцыяваўшы падпісанне Дамовы аб забароне выпрабаванняў ядзернай зброі. Гэтак яркая грамадская пазіцыя вучонага стала прычынай яго канфлікту з уладай. У 1960-х гадах акадэмікам зацікавіўся КДБ, а сам Сахараў увайшоў у шэрагі лідэраў Праваабарончага руху СССР і набыў славу дысыдэнта.
У 1966 годзе Андрэй Дзмітрыевіч ў суаўтарстве з 24 навукоўцамі і дзеячамі культуры і мастацтва напісаў лісты аб недапушчальнасці рэабілітацыі Іосіфа Вісарыёнавіча Сталіна. А праз 2 гады, пасля публікацыі ў ЗША кнігі Сахарава "Роздум аб прагрэсе, мірным суіснаванні і інтэлектуальнай свабодзе», вучонага адхілілі ад далейшых даследаванняў на чарговым засакрэчаным аб'екце. Тады ж на глебе агульных сацыяльна-палітычных поглядаў Сахараў пазнаёміўся з Аляксандрам Ісаевіч Салжаніцын.
Працягваючы весці сацыяльна-палітычную дзейнасць замест навуковай, ў 1970 годзе акадэмік выступіў ініцыятарам стварэння «Маскоўскага Камітэта правоў чалавека». У той жа час калегі Андрэя Дзмітрыевіча па Акадэміі навук СССР асуджалі погляды Сахарава ў публікацыях у газетах.
Толькі доктар фізіка-матэматычных навук Ігар Расціслававіч Шафарэвіч напісаў адкрыты ліст пра ахвяраў ганенняў, дзе падтрымаў Сахарава як каштоўнага навукоўца. Тым часам акадэмік працягваў весці актыўную палітычную дзейнасць і нават напісаў кнігу «Пра краіне і сьвеце", за якую пасля атрымаў Нобелеўскую прэмію міру.
Асабістае жыццё
Пазбаўлены магчымасці весці навуковую дзейнасць, Сахараў засяродзіўся на палітычных працэсах над дысыдэнтамі, на адным з якіх пазнаёміўся з Аленай Георгіеўнай Бонэр, на якой пасля ажаніўся. Яна стала другой жонкай знакамітага навукоўца. Алена Георгіеўна, напалову габрэйка, напалову армянка па паходжанні, падзяляла мяцежныя погляды мужа. Да сустрэчы з Андрэем Дзмітрыевічам Алена Георгіеўна ўжо паспела пабываць у шлюбе з Іванам Васільевічам Сямёнава, ад якога нарадзіла дваіх дзяцей. Сын і дачка Бонэр жывуць у Злучаных Штатах.
Першай жонкай акадэміка была Клаўдзія Аляксееўна Вихирева, у шлюбе з якой у Андрэя Дзмітрыевіча нарадзілася трое дзяцей. Клаўдзія Аляксееўна памерла за год да сустрэчы Сахарава з Аленай Бонэр. Ажаніўшыся паўторна, акадэмік пакінуў малодшых дзяцей ад першага шлюбу на апеку старэйшых, а сам пагрузіўся ў палітыку.
Родны сын акадэміка Дзмітрый затаіў ў душы глыбокую крыўду на бацьку за яго здраду. У інтэрв'ю Дзмітрый распавядаў пра тое, што пасля жаніцьбы на Алене Бонэр Андрэй Сахараў забыўся пра родных дзецях, а сын Бонэр ад першага шлюбу называў сябе спадчыннікам і сынам вялікага акадэміка.
Андрэй Дзмітрыевіч засяродзіўся на новай сям'і, кінуўшы дзяцей ад першага шлюбу самастойна разбірацца са сваімі праблемамі. Дзмітрый успамінаў, што нават у самыя цяжкія моманты яго не было побач. Дзіцячае фота з бацькам - гэта ўсё, што засталося Дзмітрыю і яго сёстрам на памяць аб такім родным і такім далёкім адначасова чалавеку.
У 1980 годзе Андрэя Дзмітрыевіча разам з Аленай Георгіеўнай затрымалі і адправілі ў ссылку. Месцам адбыцця пакарання стаў горад Горкі (Ніжні Ноўгарад). Былыя калегі па Акадэміі навук адкрыта крытыкавалі Сахарава за яго звароты да кіраўніцтва ЗША з просьбай разгарнуць атамная зброя супраць Савецкага Саюза.
У 1986 годзе, адначасова з пачаткам перыяду перабудовы, акадэміка Сахарава рэабілітавалі і вярнулі ў Маскву. Па вяртанні Андрэй Дзмітрыевіч зноў заняўся навукай, хоць ужо і не рабіў гэтак значных адкрыццяў, а таксама зрабіў шэраг паездак за мяжу, падчас якіх сустракаўся з амерыканскімі і еўрапейскімі лідэрамі.
Смерць Андрэя Сахарава
Напярэдадні смерці Сахарава ён арганізаваў буйную палітычную страйк, падкрэсліўшы, што гэта - толькі папярэдняя акцыя. Гэтая акцыя стала падставай лічыць гібель Андрэя Дзмітрыевіча гвалтоўнай, то ёсць забойствам па палітычных матывах.
Паводле другой версіі, якую падтрымлівае і сын вучонага, смерць Сахарава паскорыла яго другая жонка Алена Бонэр. Алена Георгіеўна не раз стымулявала мужа аб'явіць галадоўку, ведаючы пра яго праблемы з сэрцам, узросце і пра тое, як мог адбіцца на здароўе Сахарава адмова ад ежы.
Сярод мэтаў Бонэр часта згадваюцца жаданне дапамагчы сваім дзецям ад першага шлюбу, якія пражываюць у ЗША, а таксама пазбавіцца ад здае бунтарскі палітычныя пазіцыі акадэміка, а самой у вачах грамадскасці стаць ахвярай суровага рэжыму СССР.
Узімку 1989 году Андрэй Дзмітрыевіч адчуў недамаганне, а 14 снежня памёр. Афіцыйнай прычынай смерці лічыцца спыненне сэрца. У памяць пра ўклад Сахарава ў навуку імем акадэміка названы астэроід, а таксама адкрыты і дзейнічаюць музеі імя Сахарава.
Родны сын Сахарава - Дзмітрый - памёр у Маскве ў 2021-м. Прычынай яго смерці сталі праблемы з сэрцам.
Ўзнагароды і дасягненні
- Нобелеўская прэмія міру (1975)
- Герой Сацыялістычнай Працы
- ордэн Леніна
- Юбілейны медаль «За доблесную працу»
- Медаль «За доблесную працу ў Вялікай Айчыннай вайне 1941-1945 гг.»
- Медаль «Ветэран працы»
- Юбілейны медаль «Трыццаць гадоў Перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне 1941-1945 гг.»
- Юбілейны медаль «Сорак гадоў Перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне 1941-1945 гг.»
- Медаль «За асваенне цалінных земляў»
- Медаль «У памяць 800-годдзя Масквы»
- Ордэн Крыжа Віціс
- Ленінская прэмія
- сталінская прэмія