біяграфія
Савецкі рэжысёр - так ва ўсіх афіцыйных біяграфіях прадстаўлены Сяргей Параджанов. Парадаксальна, але, існуючы ў савецкай эпосе, ён ніколі не належаў да яе па сваім перакананні, заўсёды адмаўляў, не прымае, крытыкаваў такія выродлівыя праявы ладу, як цэнзура, рэпрэсіі, судовыя пераследу.
Таму і шукаў заўсёды тую свабоду, што так упоенно маляваў у сваіх фільмах: «Колер граната», «Цені забытых продкаў», «Ашик-Кериб» і інш. Фільмы Параджанава сапраўды нібы намаляваны сапраўдным мастаком: каларытныя, самабытныя, пакрытыя геніяльнай асобай майстры .
Дзяцінства і юнацтва
Сяргей (Саркіс) Параджанов нарадзіўся 9 студзеня 1924 году ў Тбілісі. Хлопчык стаў доўгачаканым сынам пасля дачок Ганны і Рузане ў армянскай сям'і антыквара Язэпа Параджанава і Сіра Бежановой. Ад бацькі Сяргей атрымаў у спадчыну любоў да прыгажосці і вытанчанасці, мастацкі талент, ад маці - артыстызм і энергетыку, запал да тэатральнае.
Дзяцінства Сяргея прайшло ў атмасферы, якая нагадвае музейны антураж і лаўку старызніка адначасова. Паўсюль дарагія статуэткі, старая начынне, дываны, карціны і фатаграфіі - усё гэта рэжысёр захавае ў сваім побыце на доўгія гады. Нездарма сучаснікі жартавалі, што Параджанаў «жыве ўнутры нацюрморта».
З 1932 па 1942 гады хлопчык навучаўся ў рускай школе. Вучыўся не тое каб добра, але некаторыя прадметы разумеў і любіў. Цікавіўся прыродазнаўствам і гісторыяй, а прыроджаныя таленты цягнулі да музыкі, малявання і літаратуры. Асабліва ўзрушылі юнака «Ашик-Гарыб» і «Дэман» Міхаіла Лермантава, «Бахчысарайскі фантан» Аляксандра Сяргеевіча Пушкіна.
Па заканчэнні школы, у 1942 годзе, паступіў на будаўнічы факультэт Тбіліскага інстытута інжынераў чыгуначнага транспарту. Але хутка зразумеў, што абраў прафесію не па душы. Юнака цягнула да творчасці, ён здаў дакументы ў Тбіліскую кансерваторыю на вакальнае аддзяленне і ў харэаграфічнае вучылішча пры Оперным тэатры. Паступіў у абодва і прымудраўся вучыцца ў двух установах.
У 1945 годзе, пасля вайны, перавёўся з Тбіліскай кансерваторыі ў Маскоўскую, стаў студэнтам славутага педагога Ніны Дорлиак. Творчае жыццё сталіцы пазнаёміла хлопца з кінематографам. Зачараваны гэтым відам мастацтва, Параджанов пакінуў кансерваторыю і паступіў у ВГIК на рэжысуру. Настаўнікам Сяргея стаў вядомы рэжысёр і педагог Ігар Саўчанка, а пасля смерці апошняга - Аляксандр Довженко.
Фільмы і творчасць
У 1951 годзе Сяргей з адзнакай скончыў ВГІК і з'ехаў у Кіеў, дзе ўжо раней пачаў працу на кінастудыі ім. Довженко ў якасці асістэнта рэжысёра. Тут ён стварае першыя карціны сваёй фільмаграфіі: малдаўскую казку «Андриеш» (1954), сацыяльную драму «Першы хлопец» (1958), меладрамы «Украінская рапсодыя» (1961) і «Кветка на камені" (1962).
Аднак ні адной з гэтых работ майстар не задаволены ў поўнай меры. Сюжэтнасць, ідэйнасць і рамкі ўсёпаглынальнага рэалізму не давалі рэжысёру маляваць ўласную карціну свету. Параджанов «пачаў бачыць» пасля фільмаў Андрэя Таркоўскага.
«Цяпер я ведаю, як здымаць кіно".Так усклікнуў ён пасля прэм'еры «Іванова дзяцінства», усвядоміўшы, нарэшце, што стужку можна, па сутнасці, ператварыць у палатно мастака.
У 1964 году рэжысёр зняў карціну «Цені забытых продкаў» паводле твора Міхаіла Салтыкова. У аснову сюжэту легла гуцульскай гісторыя, блізкая адносінамі Рамэа і Джульеты, у фільме гэта Іван і Маричка - юныя прадстаўнікі варожых кланаў, закаханыя адно ў аднаго. Любоўная драма разгортваецца на фоне каларытнай этнаграфічнай стракатасці гуцульскай народа (жыхары Карпат).
Неардынарны мастацкі густ, памножаны на бязмежную фантазію рэжысёра, дазволіў стварыць без перабольшання кінашэдэўраў. І гэта прызналі не толькі мэтры айчыннага кіно, якія паставілі «Цені ...» у адзін шэраг з такой «нетленку», як «Балада пра салдата» Рыгора Чухрая, «Ляцяць жураўлі» Міхаіла Калатозова.
Тэлеграмы са словамі захаплення і віншаванняў слалі майстру Мікеланджэла Антаніёні, Жан-Люк Годар, Федэрыка Феліні, Акіра Курасава. Фільм атрымаў 28 прызоў у 21 краіне. У іх ліку ўзнагароды на Усесаюзным кінафестывалі ў Кіеве, прэмія Брытанскай акадэміі, при¬зы на фестывалях у Рыме, Мар-дэль-Плата, Салоніках і інш.
Поспех натхняе рэжысёра на стужку «Кіеўскія фрэскі», але арыгінальная задумка - адмова ад усіх абмежаванняў у кадры і нават ад акцёрскіх дыялогаў - прыйшлася не даспадобы чыноўнікам. Яны абвінавацілі Параджанава ў «містычна-суб'ектыўным» дачыненні да мастацтва. Разумеючы, што ва Украіне яму не дадуць працаваць, Параджанов пакідае незакончаную карціну і з'язджае ў Ерэван.
Тут рэжысёр працуе над фільмам пра армянскай паэце XVIII стагоддзя Саят-Нове. У аднайменнай карціне перад вачыма гледача праходзяць 3 жыццёвых этапу паэта - дзіцячыя гады, юнацтва і сталасць. У фільме няма дыялогаў герояў і закадравага маналогу. Уся каштоўнасць карціны выключна ў багацці і самабытнасці малюнка.
Лёс карціны апынулася няпростай: спачатку яе вытворчасць было адобрана мастсаветам, але пасля заканчэння здымак, калі Параджанов ўжо быў заўважаны ў шэрагу антыдзяржаўных выпадаў, камісія «раптам» ўгледзела ў стужцы «грубае скажэнне ладу паэта і празмернае праява містыцызму». Яе вярнулі на дапрацоўку, якую здзяйсняў ўжо не Параджанов. У выніку фільм выйшаў у пракат абмежаваным накладам і пад іншай назвай - «Колер граната». Але ён усё роўна лічыцца адным з самых яскравых узораў творчасці майстра.
Пасля гісторыі з «Саят-Новай» рэжысёр вярнуўся ў Кіеў у 1969 годзе, дзе ў сілу забароны на здымкі пачаў пісаць сцэнары (да фільмаў «Давід Сасунский», «Дэман», «Ікар» і інш.), Але неўзабаве трапіў у сур'ёзную няміласць пасля публічнай крытыкі партыйнага кіраўніцтва і асуджэння цэнзуры ў 1971 годзе.
Наступствы не прымусілі доўга чакаць: ў 1972 годзе былі спыненыя здымкі яго карціны «Інтэрмецца», год праз мэтр трапіў пад следства, а неўзабаве быў асуджаны. У жыцці рэжысёра было 2 тэрміну зняволення, пасля якіх стаўленне да яго творчасці перагледзелі, і апошняе дзесяцігоддзе свайго жыцця Сяргей Іосіфавіч мог працаваць, не аглядаючыся на цэнзуру, і атрымліваць асалоду ад сусветным прызнаннем сваёй творчасці.
У 1983-м рэжысёр пачаў працу над стужкай «Легенда пра Сурамской крэпасці». Фільм-легенда пра маладога горцаў, зняты ў тандэме з Давідам Абашыдзэ, атрымаў некалькі кінаўзнагарод. Абвешчаная ў 1985 годзе перабудова дала творчай інтэлігенцыі больш свабоды, чым скарысталіся сябры Параджанава, каб арганізаваць яго выставу жывапісу, якая з поспехам прайшла ў Маскве і Ерэване.
Пасля карціны "Арабескі на тэму Пірасмані» рэжысёр бярэцца за фільм «Ашик-Кериб» па аднайменным творы Лермантава. Гэтая стужка, прысвечаная памяці Андрэя Тарковского, атрымала прыз на Ратэрдамскім і Стамбульскім кінафестывалях, была паказана на фестывалі ў Венецыі. Мэтр пабываў у многіх гарадах ЗША і Еўропы, пазнаёміўся з Марчэла Мастраяні, Івам Сен-Ларанам і іншымі выдавальнымі сучаснікамі. Многія з іх наведвалі яго гасцінны дом у Тбілісі.
У 1989 году Параджанов прыступіў да здымак аўтабіяграфічны фільма «Споведзь», які так і не быў скончаны ў сувязі з заўчаснай смерцю рэжысёра.
Суд і заключэнне
Яшчэ ў маладосці Параджанов выступаў у падтрымку творчай інтэлігенцыі, пераследуемай за прагрэсіўныя ідэі. У 1965 годзе падтрымаў дысідэнтаў-шасцідзесятнікаў, за што не быў выпушчаны за мяжу. У 1968-м выступіў супраць цэнзуры фільма «Андрэй Рублёў», падпісаў «Ліст-пратэст 139» супраць палітычных судовых працэсаў у Украіне.
Словам, апальны рэжысёр даўно быў «на кручку» у КДБ, і ў 1973 годзе, пасля чарговай крамольнай прамовы, Параджанава ў спешным парадку арыштавалі, прад'явіўшы «абвінавачванні ў мужеложестве і арганізацыі прытону». Па сведчанні відавочцаў, справа была спехам згатаваць на аснове ананімнага даносу. Неўзабаве з'явіўся і першы сведка, абвінаваціўшы Параджанава ў згвалтаванні.
Сам рэжысёр не адмаўляў на судзе сваю бісексуальнасць, але факт гвалту не пацвярджаў. У выніку Кіеўскі абласны суд прыгаварыў Сяргея Іосіфавіча да 5 гадоў пазбаўлення волі. Гады зняволення ў турме Параджанов ўспамінаў як страшнае выпрабаванне, у якім было ўсё: і пабоі, і голад, і прыніжэньне, і спроба суіцыду.
Ратавала адно - творчасць. Мастак знаходзіў спосаб самавыяўлення нават у гэтай халоднай жалезнай клетцы: Параджанов майстраваў «манеты» з кефірную вечкаў, маляваў, шыў з мешкавіны, рабіў калажы. На 8 сакавіка сваёй прыяцельцы, удаве Уладзіміра Маякоўскага Ліле Брык, Параджанов змайстраваў «букет» з дроту і рэшткаў шкарпэтак.
Ліля Юр'еўна разгарнула шырокую кампанію па вызваленні Параджанава, якую падтрымалі яго калегі з усяго свету - Феліні, Таркоўскі, Годар, Раселіні, Берталучы і яшчэ дзясятак легендарных майстроў мастацтва падпісалі прашэнне да савецкага ўрада. Але яно так і засталося без адказу.
Параджанов выйшаў, адседзеўшы 4 гады. Лічыцца, што выратавала яго ўмяшанне французскага літаратара Луі Арагона, які асабіста папрасіў Л. І. Брэжнева адпусціць рэжысёра, паслухаўшы просьбе сваёй жонкі Эльзы трыолямі, роднай сястры Лілі Брык.
Выйшаўшы з-за кратаў ў 1977 годзе, Сяргей Іосіфавіч пасяліўся ў Тбілісі, наведваць Маскву, Ерэван, Кіеў яму было забаронена. Але ён усё ж паехаў у сталіцу на спектакль Юрыя Любімава «Уладзімір Высоцкі» ў кастрычніку 1981 года, дзе зноў, не ўтрымаўшыся, выступіў з крытыкай у адрас урада.
Новая справа, сфабрыкаваная супраць Параджанава, заснавалі на факце хабару службовай асобе. У лютым 1982 года мэтра зноў змясцілі ў грузінскую турму. На гэты раз арышт выклікаў вялікі рэзананс, і пасля шырокай кампаніі па вызваленні рэжысёра той выйшаў на волю праз 9 месяцаў. Шэраг крыніц сцвярджае, што перад самім Э. А. Шэварнадзэ хадайнічала паэтка Бэла Ахмадуліна.
Асабістае жыццё
У першы раз Параджанов ажаніўся яшчэ ў Вгiке, у 1951 годзе, па вялікім каханні. Выбранніцай рэжысёра стала татарская дзяўчына Нигяр родам з Малдавіі. Але гэтая гісторыя скончылася трагічна: сваякі Нигяр, даведаўшыся, што яна выйшла замуж супраць іх волі, запатрабавалі заплаціць выкуп. Параджанов спадзяваўся, што бацька дапаможа, даўшы грошай. Але той адмовіў, бо сын не стаў працягваць сямейную справу. Якая адмовілася пакінуць мужа і ехаць у бацькаву хату Нигяр браты сапхнулі пад электрычку.
Узрушаны Параджанов толькі ў 1955 годзе рашыўся на сур'ёзныя адносіны. Жонкай Сяргея Іосіфавіча стала 17-гадовая дачка дыпламата Святлана Щербатюк. У 1958-м у мужа і жонкі нарадзіўся сын Сурэн, пасля паступіў у архітэктурны інстытут. Жыць з «таленавітым вар'ятам», як многія сябры называлі Параджанава, было неверагодна складана. Не змагла і Святлана, у 1961 годзе жонкі развяліся, але ўсё жыццё падтрымлівалі добрыя адносіны.
Пра асабістае жыццё эпатажнага рэжысёра хадзіла шмат чутак. І ўсе яны, ведаючы асоба вялікага містыфікатара, маглі быць як праўдай, так і хлуснёй.
смерць
У 1989 годзе ў Сяргея Параджанава выявілі рак лёгкіх. Аперацыя ў Маскве прайшла няўдала, метастазы вярнуліся. У траўні Сяргей Іосіфавіч ездзіў у Парыж на лячэнне, але было ўжо занадта позна.
Ён памёр у дзень прыезду ў Ерэван - 20 ліпеня 1990 году. Пахаваны мэтр на ерэванскім могілках - Пантэон парку імя Комитаса.
фільмаграфія
- 1954 - «Андриеш»
- 1958 - «Першы хлопец»
- 1961 - «Украінская рапсодыя»
- 1962 - «Кветка на камені»
- 1964 - «Цені забытых продкаў»
- 1968 - «Колер граната»
- 1984 - «Легенда пра Сурамской крэпасці»
- 1988 г. - «Ашик-Кериб»